Inleiding

Kunst. Kunstschilders. Er ging voor mij een wereld open toen ik mij verdiepte in het werk van allerlei kunstenaars. Mijn interesse gaat uit naar de schilderkunst. Ik vind schilderen echt een kunst op zich. Abstract of figuratief, je moet er maar opkomen.

Mijn onderzoek gaat over het werk van Joep Zander uit Deventer. Hij viel mij op door zijn veelzijdigheid. Naast kunstschilder is hij ook schrijver, vader en maakt hij ruimtelijk werk. In analyse 1 heb ik het schilderij "Vervreemding en verstoting" (zie pagina 1, titelblad) geanalyseerd. Wat opvalt is de kleurrijkheid en de expressionistische schilderstijl. In het onderzoek zal ik twee schilderijen van Joep Zander vergelijken met andere kunstenaars. Eerst zal ik beschrijven wie de kunstenaar is en wat de aanleiding was om de schilderijen te maken. Daarna ga ik in op mijn onderzoeksvragen. Mijn onderzoeksvragen zijn:

In het onderzoek zal ik gaan kijken welke kenmerken van de kunststroming in het werk van Joep Zander zijn terug te vinden.

Wie is Joep Zander?

Joep Zander is 11 november 1952 geboren. Joep is pedagoog en kunstenaar en heeft zich de laatste jaren gespecialiseerd in het thema ouders en recht. Met name vaders hebben zijn speciale aandacht. Dat komt doordat hij zijn dochter Rosa al tien jaar niet meer mag zien van de Raad voor de Kinderbescherming. Joep is nu zorgende vader voor zijn vierjarige zoontje Joshua. In 1995 haalde hij zijn diploma aan de AKI Hogeschool in Enschede voor beeldende kunst. Hij maakt schilderijen, beeldhouwwerk, ruimtelijk werk en muurschilderingen (die hij samen met kinderen heeft gemaakt). Joep exposeerde o.a. in Deventer, Enschede, Zwolle en Nieuw Zeeland.

.

Joep is veel in het nieuws geweest naar aanleiding van zijn dochter Rosa, maar ook door zijn eigen geschreven publicaties over vaderdiscriminatie en loyaliteitsmisbruik. Als kunstenaar verwerkt Joep deze thema"s in zijn schilderijen. Het schilderij "Loyaliteit" kwam terecht op de actiekaart "Pappa?" en is door honderden vaders verstuurd aan eerste kamerleden tijdens de behandeling van de wet op het gezamenlijk gezag die uiteindelijk op 1 januari 1998 inging en een einde maakte aan de eeuw van het eenhoofdige gezag. De kaart werd de wereld in gebracht door het Comité Ouders Blijven Ouders.

Joep Zander is een geëngageerd kunstenaar, hij stelt zich teweer tegen de greep die de moderne staat doet naar de psyche van zijn burgers. Joep: "Ik schilder de mens tussen de instituten waarin hij leeft. De moderne westerse staat onderdrukt veel meer dan we eigenlijk denken."

* Opvatting van Joep Zander over kunst

Op zijn internetsite staat zijn missietekst:

"Mijn kunst is niet alleen verwerking maar draagt energie, een boodschap uit. Kunst is dan ook niet een op zich zelf staand gebeuren maar gaat verbindingen aan met andere aspecten van mijn leven. Teksten, muziek en maatschappelijk-politieke gebeurtenissen. Kunst werkt.

Mijn internetsite maakt onlosmakelijk deel uit van mijn werk. Internet verbindt.

Zoals uit dit onderzoek zal blijken is het werk van Joep Zander voornamelijk te plaatsen in de stroming expressionisme. Zelf zegt hij hierover: "Vanwege de excentristische werking is het niet toevallig dat veel schilderijen een expressionistisch karakter hebben."

Voor Joep Zanders motieven om zijn schilderijen te maken: zie analyse 1.

In welke stroming kan het werk van Joep Zander worden geplaatst?

Het werk van Joep Zander is te plaatsen in het expressionisme, wat uitdrukkingskunst betekent. (Frans/Latijn. "expression = "uitdrukking") Het expressionisme ontstond als kunstvorm rond 1900 als reactie op de "zuiver-zintuiglijke kijk der impressionisten. De schilderkunst had met de zintuiglijke waarneming der werkelijkheid gebroken." Expressionistische kunstenaars zetten zich bewust af tegen de gevestigde kunst en tegen de burgerij. Zij verwijzen naar hun eigen door de ontwikkeling beschadigde gevoelsleven en gaven hier uiting aan. Op een directe en spontane wijze wordt de innerlijke gevoelswereld tot uidrukking gebracht. Dit is wat Joep Zander ook doet. "Het stichtingsjaar van de kunstenaarsgemeenschap "Die Brücke" in 1905 in Dresden kan als start van het expressionisme worden gezien. Het einde valt samen met het wegsterven van de naoorlogse revolutionaire onlusten in de jaren twintig." Het is echter niet zo dat er na 1920 niet meer expressionistisch geschilderd werd.

In het expressionisme gaat het er niet om een perfecte kopie van de werkelijkheid te leveren. Voor de schilders was de uitdrukkingskracht van de lijnen en de elementaire werking van de kleuren belangrijk. "Vaak zijn de wederzijdse betrekkingen dientengevolge slechts zeer grof of in verwrongen, of gedeformeerde vorm weergegeven. Eenvoudige, gesloten vormen met een vaak archaУЏsche uitdrukkingskracht overheersen." Dit alles herken ik ook in het werk van Joep Zander. Als ik kijk naar de twee schilderijen "Vervreemding en Verstoting" (voortaan afgekort "Vervreemding")en "Pappa?" (zie kunstanalyse 1) zie ik ook gesloten en open vormen. In "Vervreemding" zijn sommige hokjes open, andere gesloten. Ook zie je een verwrongen en gedeformeerd gezicht. Dat is ook zo bij "Pappa", de figuren zijn grof en vervormd weergegeven.

Een stroming binnen het expressionisme is het fauvisme. De term is afkomstig van de uitdrukking "les bУЊtes fauves", de wilde beesten. Hiermee wordt vanaf ongeveer 1905 een groep kunstenaars in Frankrijk mee aangeduid, "die gebruik maakten van felle onvermengde kleuren, een heftige lijnvoering, geen modellering door middel van licht en schaduwwerking wilden en niet de illusie van ruimte nastreefden" . Ze werden beУЏnvloed door Van Gogh. "Met het fauvisme brak een kunstvorm door, die de jeugdige levensdrift belichaamde en vol ongeduld een overvloed aan gevoelens op het linnen wilde uitstorten welke hun expressie vonden in de kleur." De schilderijen van Zander getuigen ook van levensdrift. Fauvisme wijst elke traditie af om tot volledige vrijheid van expressie te komen. Die vrijheid van expressie zie ik ook terug bij Joep Zander. Soms zie je ongeveer wat een schilderij voorstelt, maar vaak niet. Hij is figuratief, abstract en expressief in het gebruik van kleuren. Ik vind zijn schilderijen verschillend qua compositie. De overeenkomsten zie ik in de bonte kleurenrijkdom en verwringing van vormen. Net als in het Duits expressionisme en Frans fauvisme berust bij Zander "de uitbeelding van de werkelijkheid op de verheviging van de kleur en de vereenvoudiging van de tekening. Iedere abstractie is bij het expressionisme" (en bij Joep) "gericht op generalisering. Emotionele waarneming is belangrijker dan het analyserende inzicht."

De rol van kleur

Kleur is de drager van emotie en speelt een grote rol in het expressionisme en het werk van Zander. In "Vervreemding" (zie foto analyse 1) domineert de uitdrukkingskracht van pure kleuren, namelijk de grondkleuren (primaire kleuren) rood, geel en blauw. Joep Zander gebruikt over het algemeen actieve kleuren. Ze zijn aandacht vragend, opdringerig en in het oog springend. In beide schilderijen (Vervreemding en Pappa) zijn die kleuren oranje, geel, rood, en roze. Dit zijn tegelijkertijd ook warme kleuren. Deze actieve kleuren worden gecombineerd met passieve kleuren: blauw, paars en groen. In "Vervreemding" en "Pappa" gebruikt Joep naast de primaire kleuren felgeel en blauw ook de tertiaire kleuren geeloranje en blauwgroen. De (warme en lichte) kleur geel voor de robot in "Pappa" heeft Joep Zander waarschijnlijk gebruikt zodat die figuur erg opvalt. (Voor mijn interpretaties: zie analyse 1, pag. 1) Het gaat Joep om de vader die door de maatschappij achtergesteld wordt in de rol als vader bij de opvoeding van zijn kinderen. Het gezicht van het kind (kleine hoofdje) heeft een lichte, zachtroze kleur gekregen, de moeder daarentegen is blauw, een koude kleur die staat voor koelte, hardheid, afstandelijkheid. Joep zal deze kleur uitgekozen hebben omdat de relatie met zijn ex-vrouw bekoeld is en de houding van haar afstandelijk is. Door de oranje kleur onstaat er een contrast. Fauvisten ontdekten dat er met kleur meer mogelijk was dan de impressionisten dachten. Van Gogh is een voorloper van het expressionisme. Hij zei ooit: "Wat is het geel mooi, het is voor mij niet de kleur van een vlak, het is voor mij de idee van warmte, van het licht. Ik probeer met rood en groen de verschrikkelijke menselijke hartstochten uit de drukken; je zult begrijpen, dat deze combinatie van rode oker, van het met grijs droefgeestig gemaakte groen en van de zwarte strepen, die de contour omspannen, enigszins dat gevoel van angst te voorschijn roeptт€Іdat men "roodzien" noemt." Ik denk dat Joep Zander met het schilderij "Vervreemding" ook een soort angst weet op te roepen door de kleur rood. Rood is de kleur van de liefde, maar heeft ook iets schreeuwerigs, iets bloederigs. Vooral de rode vlekken op het gezicht boezemen angst in.

In "Vervreemding" springen de verschillende kleuren er echt uit, dat komt ook door de hokjes en figuurtjes die allemaal een andere kleur hebben. Contrasten ontstaan hier door blauw, geel en het secundaire groen. Door de kleur geel rond de vogel valt die op. De vogel lijkt vrijheid te symboliseren. Als je het gezicht bekijkt, zie je dat wat haar moet voorstellen oranjeroze is waar Joep als contrast een intensief blauw tegenoverzet. Er zijn ook harmoniekleuren gebruikt, deze kleuren gaan geleidelijk in elkaar over. Roze en rood liggen naast elkaar, geel en oranje, groen, blauwgroen, blauw. In beide schilderijen zijn de niet bonte kleuren wit, zwart en grijs ook aanwezig. In "Vervreemding" in grotere vlakken, in "Pappa" wordt zwart voornamelijk gebruikt voor lijnen en enkele vlakken wit en grijs (witgrijs) als achtergrond voor de afbeelding. De kleur zwart doet mij altijd denken aan de zwarte kanten van het leven, die Zander ook in zijn werken betrekt. Harde kleurencombinaties worden door grijs verzacht, "vertroebeld". Grondkleuren (de primaire kleuren rood, geel en blauw) en gemengde kleuren (de secundaire kleuren oranje en groen) voeren echter de hoofdtoon.

Beide schilderijen vind ik te plaatsen in het fauvisme. Contrasterende kleuren worden in grote kleurvlakken gebruikt, in "Vervreemding" zijn de grote vlakken dan wel onderverdeeld in hokjes, maar toch zijn het gekleurde vlakken. In "Pappa" zie je een groot vlak geel, blauw, wit, blauwgroen en kleinere vlakken oranje en witroze. In het naturalisme zou je details hebben gezien, die worden in het expressionisme weggelaten. De zwarte contourlijnen zijn ook kenmerken van het fauvisme. Door de zwarte lijn van het gezicht (in "Vervreemding") wordt er geen diepte gesuggereerd, de zwarte lijn maakt het gezicht plat. De illusie van een derde dimensie wordt hierdoor vanzelfsprekend tenietgedaan. De zwarte lijnen maken de schilderijen wat grof en bakenen de vormen af. Verder wordt het perspectief weggelaten. Joep Zander bereikt (zoals fauvisten ook deden) ruimtelijk effect met overlappen en grotendeels door kleurgebruik. Rood, geel en oranje op de voorgrond; blauw en groen op de achtergrond. Dat zie je o.a. bij het gezicht: blauw op de achtergrond, het oranjeroze haar op de voorgrond. Bij "Pappa" blauwe gezicht op de achtergrond, oranje strepen op de voorgrond.

De schilderijen zijn geen productie van de zichtbare natuurlijke omgeving. "Het is een beeldende compositie waarin de emoties van de kunstenaar tijdens het waarnemen van die omgeving worden uitgedrukt. Schilderen wordt een ritmisch ordenen van lijnen en kleuren op een plat vlak in een poging de zichtbare werkelijkheid zoveel mogelijk te vereenvoudigen. Kleur, vorm, plaatsing, verhoudingen en lege ruimte zijn bepalend voor het uitdrukken van het gevoel."

Met welke kunstenaars is het werk van Joep Zander te vergelijken?

Het werk van Joep Zander is te vergelijken met de Duitse expressionist Karl Schmidt-Rottluff (geboren 1884), die tot de groep "Die BrУМcke" in Dresden behoorde. Deze groep wilden dezelfde wegen bewandelen als de Fransen, de fauvisten. De combinatie van geel met rood, oranje en blauw keert terug in beide werken van Zander. Dit is ook het geval bij Schmidt-Rottluft. De gekleurde vlakken staan naast elkaar, op decoratieve wijze zijn licht en donker tegen elkaar afgewogen. Aan de ene kant gebruikt Joep Zander soms dikke zwarte contourlijnen, maar aan de andere kant ziet hij af van het gebruik van contourlijnen. Dat doet Schmidt-Rottluff ook. Volgens hem kent de natuur immers ook geen contouren. "Met korte, levendige streken en langere, golvende banen zet de verf alle beeldvlakken in een vibrerende beweging. Hij brengt de verf dik aan en geeft zijn schilderijen daarmee een ongewoon gewicht en geslotenheid." Wat verder overeenkomt zijn de gestileerde vormen, alle details zijn weggelaten. (Zie Bijlage 1, pag. 12: "Dijkdoorbraak", 1910)De werken van Rottluff bezitten net als die van Zander een vrolijkheid.

Cobra

In de jaren vlak na de tweede wereldoorlog bestond er geen overzicht van de toekomstmogelijkheden, de wereld was verscheurd, er heerste chaos. In deze periode onstond de Cobrabeweging. Cobra was een protest tegen het "establishment", "de eerste manifestatie van een levensgevoel, dat zich afzette tegen de conventies en het conformisme." De cobrabeweging wilde een ongevormde, nieuwe orde creëren, en ook een nieuwe kunst. De cobraleden zeiden: "Van nu af aan moet de hele oude formalistische wereld van prestige en pretentie worden opgeruimd, er moet nu echt geleefd worden en er moet een een eerlijke kunst worden gemaakt, die uit onszelf, uit het volk voortkomt, een kunst die niet een geweldige culturele prestatie wil zijn, maar die gewoon het resultaat is van vrij, spontaan bezigzijn." Dit alles noem ik omdat ik dit ook herken in het werk van Joep Zander. Hij heeft zelf verteld spontaan met een schilderij te beginnen, niet volgens een vaststaand idee. Tevens zet hij zich met zijn werk ook af. Hij zet zich af tegen de rechterlijke macht ("de rechterlijke macht is toch een poppenkast" ), de politiek en de kinderbescherming, want deze instituties onderdrukken de mens. Zelf heeft Zander aan den lijve ondervonden hoe de kinderbescherming te werk gaat. "Ze werken voor de belangen van het kind maar doen het tegenovergestelde. Ze vervreemden van hun doelstelling en werken op een zwakke en slappe manier. Mij verwijten ze dat ik de wereld wil veranderen maar zelf zitten ze vast in een institutie." Hieruit blijkt dat Joep Zander in een conflict is met de maatschappelijke instituten, dat zegt hij zelf overigens ook. In zijn schilderkunst komt dit conflict en verzet ook naar voren. Het schilderij "Inquisitie" gaat over der rechterlijke macht: zie bijlage 5, pag. 16. Maar ook het schilderij "Pappa" gaat over verzet tegen de maatschappij. Het gaat namelijk over vaderdiscriminatie, vaders mogen geen emoties hebben. Kinderen verstoten een van de ouders (in dit geval de vader) door te moeten kiezen. De vader wordt zo buiten spel gezet. Hier verzet Joep zich tegen. "De kunstzinnige uiting had voor deze experimentelen niets te maken met een tastend zoeken naar een zeker resultaat dat beantwoordt aan bepaalde esthetische normen. Zij kon voor hen slechts voortkomen uit een directe menselijke behoefte vorm te geven aan zijn gevoelens, waarbij alle middelen goed genoeg waren. "Een schilderij is niet een bouwsel van kleuren en lijnen, maar een dier, een nacht, een schreeuw, een mens, of dat alles samen" zei Constant." Zo ervaar ik ook de kunst van Joep Zander, het is niet zomaar een "bouwsel van kleuren en lijnen", maar er zit een diepere betekenis achter, hij wil iets zeggen met zijn kunst, mensen aan het denken zetten. "Het eindexamenwerk van Joep Zander is op meer dan een manier gelaagd. Zowel qua inhoud als wat het beeld betreft, grijpen verschillende betekenislagen en denkniveaus in elkaar. Dat maakt het uiteindelijke beeld zowel spannend als ontspannend. Het schilderij als autonoom picturaal gegeven en de betekenis van het beeld beïnvloeden elkaar. Die wisselwerking is niet alleen stimulerend voor het beeld maar relativeert ook het gewicht van de thematiek en de persoonlijke ervaringen die in de kunst van Zander geУЏntegreerd zijn."

Een andere overeenkomst tussen Zander en de Cobraschilders is de schildertechniek. Tot kenmerken van die schildertechniek behoort de bij het werk zo direct in het oog springende, felle, warme kleur: het heldere blauw, het agressieve rood, het indringende geel, het grasgroen. Dit zie ik ook terug bij het werk van o.a. Pedersen (Bijlage 4, pag. 15), Egill Jacobsen (Bijlage 2, pag. 13) en Constant Anton Nieuwenhuis (Bijlage 3, pag. 14).

Verder zijn deze schilderijen ook geabstraheerd. Je ziet bij Constant en Pedersen een aantal figuren, maar ook deze zien er gestileerd uit, en zijn een soort fantasiefiguren. Veel cobraschilders schilderden fantasiedieren. Joep Zander schildert ook figuren die niet natuurgetrouw zijn, lijken soms ook op poppetjes (ook al hebben ze een diepere betekenis).

De overeenkomsten met het schilderij "Obhobning" van Jacobsen zijn: de dikke strepen verf, doet chaotisch aan, is bijna explosief, zwarte lijnen, het kleurgebruik en de abstractie. Je ziet er niet gelijk iets in. Bij sommige werken van Joep Zander heb ik dat ook niet.

De overeenkomst met het fauvisme en het Duits expressionisme is het explosief gebruiken van kleuren. Bovendien is er ook geen sprake van dieptewerking. De cobrabeweging is echter wel abstracter en lijkt daardoor meer op abstract expressionisme, want fauvisten schilderden in het begin nog in impressionistische stijl.

Als ik werk van Joep Zander vergelijk met een hedendaagse kunstenaars kom ik uit bij de volgende jonge Nederlandse schilder:
Charlotte Molenkamp (1955) Net als Joep Zander haalt zij de onderwerpen uit het leven van alledag. Ook zij combineert zachte kleurvlakken met felle kleuren. Andere overeenkomsten: "Soms zijn in de abstracte werken de karakteristieke hoofdlijnen van de onderwerpen nog wel te herkennen. De kleuren bepalen voor een belangrijk deel de sfeer." In het werk "Zonnebloemen" (zie pag. 10) is de werking van het paletmes zichtbaar. Joep Zander heeft een paletmes gebruikt om de streep in het gezicht (van "Vervreemding") grof aan te brengen. Molenkamp gebruikt het paletmes regelmatig in tegenstelling tot Zander.

Het schreeuwerig schilderij met de gele en rode afbeelding van Charlotte Molenkamp vind ik ook enige overeenkomsten hebben met Zanders werk. (De afbeelding is helaas zwart-wit, maar het bovenste figuur is knalgeel, en onderste rood.)De grote kleurvlakken, grillige vormen en felle contrasterende kleuren. Een donkere kleur, in dit geval zwart, op de achtergrond om toch enig perspectief te creëren. Het ruimtelijk effect wordt ook bereikt door de kleuren rood en geel voor de "poppetjes". Molenkamps "composities zijn abstract-expressionistisch en kunnen al dan niet figuratieve vormen bevatten." In zekere zin vind ik het werk van Joep ook abstract-expressionistisch, maar zijn werken vind ik figuratiever dan dat van Molenkamp.

Natuurlijk zijn er nog meer Nederlandse schilders te noemen die overeenkomsten met Joep Zander vertonen, maar het gaat te ver om die in dit onderzoek te betrekken.

Conclusie

Joep Zander is niet in hokjes te plaatsen. "Hij kiest de middelen die hem op een bepaald moment het beste voorkomen en schroomt niet ongebruikelijke combinaties te maken die geУЋikte patronen en stijlen doorkruisen." In elke fase bezit zijn werk een onmiskenbaar eigen karakter. Hij heeft trekjes van het fauvisme, het Duits expressionisme, Cobra en abstract expressionisme. Kortom: een eclecticus.

"Zander zoekt een eigen weg binnen de brede beweging van beeldende kunstenaars die zich heroriУЋnteren op de mogelijkheden van figuratieve schilderkunst. Het verwerken van persoonlijke ervaringen, het schuiven met betekenisverbanden en het combineren en doorkruisen van verschillende stijlen behoren tot de middelen die hij gebruikt om zijn eigenheid te onderstrepen. Zijn kunst is persoonsgebonden en pluriform tegelijk."

Felle kleurcontrasten, vormvereenvoudiging en grote kleurvlakken spelen een belangrijke rol in het werk van Joep Zander. Om die reden vind ik zijn kunst lijken op dat van de Duitse expressionist Schmidt-Rottluff, van de Cobraschilders Jacobsen, Constant en Pederson en de hedendaagse schilder Charlotte Molenkamp.

Dit zijn ook schilders die zich verzetten tegen vaste patronen, vaste patronen in de schilderkunst maar ook daarbuiten. Schilders die zich verzetten tegen het establishment en protesteren tegen instituten die de mens onderdrukken. Cobra was niet alleen een reactie tegen "de strenge, geometrische abstracte kunst т€“ het is vooral een verzet tegen autoritair gezag, tegen "wet en orde"." Dit protest uit Joep Zander ook in zijn kunst.

Literatuurlijst

H. Neumayer, Fauvisme (Hilversum 1956)

Dr. H.L.C. JaffУЉ, De schilderkunst van de twintigste eeuw, J.M. Meulenhoff Amsterdam (1963)

W. Haffman, Schilderkunst in de Twintigste Eeuw, Lemmiscaat Rotterdam (1977)

100 Jonge Nederlandse schilders, Jaargids "91/"92, Living art, Amsterdam

100 Jonge Nederlandse schilders deel 3, Jaargids "94, Living art, Amsterdam

Dietmar Elger, Expressionisme, Een revolutie in de Duitse kunst, Tasche/Librero (1994) pagina 63-76.

Ewald Rathke, Expressionisme, Atrium Alphen aan de Rijn

Willemijn Stokvis, Cobra, De Bezige Bij, Amsterdam (1980)

W. Stokvis, E. Wingen en L. Duppen, De taal van Cobra.

Interview Kris van Koppen, Deventer 30 december 2002

Interview Joep Zander, Deventer, 10 december 2002

www.Joep.nl.nu

klik hier! >> site joep zander

Last Updated http://joepzander.nl/hilde.htm : zie ook de andere pagina's