internetkunstdossier van Joep Zander balorig site joep zander

houten hoofd met bal; compositiefoto Het onderstaande is een uitwerking van een interview van Margriet Maas met mij in het voorjaar 1994. Het gaat over de werking van de symboliek in de kunst. En met name mijn eigen kunst

Symbolen kunnen gevaarlijk zijn. Star. Opgelegd aan het beeld, in het beeld, zonder eigen werking, zonder eigen leven. Ter illustratie hiervan vertelt Joep het volgende verhaal.

expositie

"Een expositie op de kunstacademie (1993) gaf een overzicht van mijn werk; die expositie duurde twee weken. Ondanks de verscheidenheid van werken was er sprake van een verhaal. Binnen de expositie had ik een aantal ruimtelijke objekten geplaatst in een soort nis die daar was. In de nis stonden een aantal objecten, erboven wat spotjes. Bovenin had ik een kerstbal gehangen, een enorme grote rode kerstbal.

Dit was eigenlijk min of meer een opwelling, een ingeving, niet beredeneerd, maar wel zeer gewild en bewust. Misschien wel zo ontstaan als idee omdat ik al een tijd bezig was met het verschijnsel 'bollen/ballen' als symbool. Het paste prima in het verhaal, en voor mijzelf was het goed zo. Maar ik verwachtte wel negatieve reakties en die bleven dan ook niet uit. Er waren mensen die de expositie prachtig vonden maar die kerstbal juist afschuwelijk en ongepast.

betekenis

Het was - gek genoeg - alsof dit een vorm van een bevestiging was. Het was alsof door de afwijzende reakties het bestaan van de kerstbal de betekenis die hij overigens al had verder vorm gaf. Alsof de kerstbal zelf nu een werking had. Het woord 'bal-orig' kwam bij me op. Alles leek te kloppen, de vorm werd ook symbool, verschillende dimensies bleken aanwezig.
Ik dacht als iemand de expositie doorloopt moet het vast vanzelf duidelijk worden. Dit bleek echter niet zo te zijn voor de meeste bezoekers."

"Een week later kwam plotseling een positieve reaktie, zeer positief zelfs, over die kerstbal, de keuze daarvoor, de plaatsing. Deze reaktie kwam van een docent. Hij vond het prachtig, en was bijna bang geweest dat dit per ongeluk zo geplaatst was. Hij noemde het professioneel, maar bracht niet onder woorden waarom.
Het bleek dat hij de expositie heel grondig had bekeken. Hij kende alle titels en ondertitels, en had het verhaal - wat er voor mijn gevoel in zat - herkend. En dat raakte me wel, dat juist iemand die zo'n tentoonstelling zo zorgvuldig bekeek zo opgetogen was over die rode kerstbal."

dimensie

"Toen is me eigenlijk opgevallen dat je weliswaar probeert een symbool te gebruiken, het objekt als symbool te duiden. Maar belangrijker is eigenlijk vooral hoe het symbool overkomt, hoe het als symbool werkt. Hoe het je overkomt. Die andere dimensie, daar gaat het juist om. Dat je over het symbool zelf kunt heenkijken, dat je over de werking van een symbool uitspraken kunt doen."

shockeren

"Misschien is dat willen shockeren alleen al pure ballorigheid. Het willen shockeren van het publiek zoals ik dat in Kassel zag. (Documenta 1993) Een schilderij met alleen maar kutten erop geplakt. Het moet de kunstenaar te doen geweest zijn om te shockeren. Maar het werkt." Als toehoorder meng ik mij er even in. Kun je dezer dagen nog wel shockeren? We hadden juist in de kunst toch alles al gehad? Het postmodernisme is daar toch juist op gebaseerd?

"Shockeren, dat werkt nog wel. In elk geval is het ballorig." (Ja, denk ik later, misschien is het juist wel balorig om nog te willen shockeren, in een tijd dat dat niet meer zou werken. Zelfs het postmodernisme - balorig - weer aan de kaak stellen.)
Terug naar de docent en zijn reaktie. "Eigenlijk had ik de expositie (? Of het objekt?) juist op hem gericht, voor hem gemaakt. Misschien heeft hij het aangevoeld. Wie weet.

balorig

Wat is "balorig"?
-"Bal" wil zeggen "slecht".
-"orig" betekent "horen".
Letterlijk heeft het dus de betekenis: "Niet horen. Niet luisteren. De taal niet willen horen die erbij past." En juist dit klopte met de reaktie van deze docent. Deze zei immers:" Er hoeft geen taal bij". Zijn reaktie leek daarmee bijna een symbool wat uitdrukt: Symbolen moeten niet star zijn. Het is niet de bedoeling dat je ze altijd in een "symbolenboekje" kunt opzoeken, dat ze altijd vast staan. Ze moeten voor zichzelf spreken. Hij verwoordde aldus wat overeenkomt met mijn eigen opvatting.
Wat is nl. de bedoeling: Dat het GEZIEN wordt. En dat ligt dicht bij het balorige. Want 'niet zien', 'niet horen' is in principe 'niet openstaan voor wat spreekt, hoe het spreekt'."

"Ik had hier echter mijn eigen interpretatie gegeven van balorigheid, ik moest terug van het letterlijke naar het kulturele begrip van 'balorigheid'. Want kultureel gezien is balorig niet: Niet openstaan voor wat er is. Het is juist: De ander dwingen om te zien of te horen. Dus: shockeren." We raken aan de praat over de zintuigen en dwalen van het eigenlijke verhaal af.

horen en zien

Joep: "Trouwens, horen, dat voelt minder als specifiek openstaan dan zien." Ik: Dat is misschien een kwestie van wat gevoeliger bij iemand is. Horen is tenslotte ook "muziek".
Er onstaat een gesprek over het bedriegelijke van horen, zien, lezen. Verschil tussen taal en beeld.
Van teksten kun je erge last hebben, bijv juridische teksten . Het is bedrieglijk. Beelden zijn eerlijker. Fata morgana, dat is gezichtsbedrog, maar je kunt zeggen dat het eerlijker is dan een oneerlijk geschreven tekst. Je weet immers dat het gezichtsbedrog kan zijn, de tekst pretendeert letterlijkheid.

waarheid en bedrog

Even eerder hadden we een expositie in de Bergkerk in Deventer gezien waarin bij een objekt sprake was van optisch bedrog. Het objekt leek een bolle vorm boven zich te dragen, die erboven leek te zinderen. Terwijl het er in werkelijkheid niet was. Hier was spraken van interferentie. Twee vlakken bovenop elkaar beinvloeden elkaar. Ieder vlak heeft zijn eigen golfbeweging, bij elkaar produceert het een nieuwe golfbeweging.
Maar bij dit alles geldt: Doordat het om beelden gaat kan iemand je als het ware niet meer bedonderen dan bedonderen. Je weet dat er iets niet klopt. Het "bedrog" is inzichtelijk.
Teksten - gesproken of geschreven - daarentegen kunnen gevaarlijk zijn. Er kan een spel met de waarheid gespeeld worden, door delen van de waarheid te vermelden, en andere delen juist niet. Manipulatie met gegevens, of interpretaties. Het allergevaarlijkste is dat het echter lijkt alsof het om "de waarheid" gaat.

zondebok

Een gevolg kan zijn dat zondebokken de schuld krijgen. Het wijzende vingertje maakt hen schuldig, actor van het kwaad. Zie bijvoorbeeld wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd met de joden.
Joep haalt er de eigenlijke betekenis van zondebok bij: De minst beschadigde. Degene die het minst bezoedeld is, en die daarom wordt geofferd; omdat de onbezoedeldheid de waarde van het offer verhoogt. Als je het omdraait krijg je het vermoeden dat een zondebok zondebok wordt omdat hij het meest zuiver is, en daarmee het meest confronterend in zijn bestaan voor omstanders. Een zondebok dus als het meest zuivere deel in alle geledingen.
Volgt de vraag wat de toeschouwer daarmee doet: Ervoor open staan of het afwijzen, niet willen zien, en daarmee de zondebok als zondebok - namelijk de schuldige - bevestigen.

En zo komen we langzaam weer terug bij het eigenlijke verhaal. Onder de kerstbal stond een houten hoofd ... zonder oren. Hier komt het "niet horen" dus weer terug. Het niet willen horen of zien dat iemand die zondebok is, eigenlijk het meest zuivere deel is. Deze positie was ontstaan, bewust maar niet gedacht, gerationaliseerd.

Een andere vraag is wat de zondebok er zelf mee doet als hij als het ware besmeurd wordt met schuld.

Hij kan natuurlijk een andere zondebok zoeken, als het ware datgene waarmee hij besmeurd is verder doorgeven. Dit betekent dat de zondebok zelf ook schuld krijgt. Het mechanisme hiervan is bijna onvermijdelijk, je komt uit bij de erfzonde, ieder geeft zijn deel door. De bal die iemand voor de voeten komt wordt doorgespeeld. Het menselijk lot. Niemand ontkomt aan deze kettingreaktie, ieder is zowel zondebok als schuldig.

De enige manier om er nog enigszins aan te ontkomen is om een deel niet door te geven. Door het zelf te dragen wordt het als het ware uitgezuiverd. De zondebok zuivert zich door datgene wat hem belastert. De ergste fouten daarentegen worden misschien wel gemaakt doordat mensen zich niet bewust zijn van dit soort mechanismen. Wraak is een centraal gegeven, het doorgeven van de zonde, van het beladen worden met schuld.

uitzuiveren

Maar hoe moet dit "uitzuiveren" gebeuren? Dit uitzuiveren is alleen mogelijk door verwerking. Dit vraagt om ruimte. Deze ruimte kan op twee manieren gebruikt worden:
  • Om in tijd/ ruimte afstand te nemen en zo te kunnen verwer ken.
  • Om te kunnen vormgeven.

    Deze laatste optie is overigens - zo bespreken we - nog geen kunst. Vormgeven kan duidelijk de funktie van verwerken hebben. Het vormt een soort verlengstuk van de doorgegeven schuld, die echter niet naar andere mensen wordt doorgegeven, maar vormgegeven wordt.
    Het wordt echter pas kunst als het aan anderen kan/moet worden getoond. Oftewel, om terug te komen op de werking van symbolen: Als het als beeld zelfstandig kan werken. Als het gezien kan worden.

    kunst

    Joep voegt hieraan toe dat dat laatste dan ook gekoppeld kan worden aan de verkoopbaarheid van kunstwerken. Hij, als kunstenaar, verwerkt dingen die op hem afkomen. Hij verwerkt ze op een zodanig manier dat mensen het zien, en herkennen. Vandaaruit zijn mensen vaak bereid er geld aan uit te geven, uit te geven aan iets dat eigenlijk een spiegel is van hun eigen leven.
    Het kunstwerk heeft een meerwaarde gekregen naast het pure verwerken van iets. Het kunstwerk kan een eigen plaats in de wereld innemen. Het krijgt zo een plaats in een groter geheel, mensen herkennen iets van elkaar en uitwisseling vindt plaats. De esthetische waarde voor de kijker is misschien gekoppeld aan de herkenning die het oproept.
    Na deze uigebreide uitstap keren we toch weer terug naar het eigenlijke verhaal. Nog voor de eigenlijke uitleg van balorigheid was het "niet luisteren/ niet openstaan" aan de orde geweest. Dit was de meer letterlijke verklaring van balorig, nog niet de culturele waarde: "shockeren".
    Op het punt waar we nu zijn aangeland is het echter wel van toepassing, die letterlijke betekenis van balorig. Zowel bij het gebruik (beter: misbruik) van symbolen als bij het zondebok mechanisme is er sprake van: niet luisteren, niet openstaan voor wat er is.
    Joep: "Op het moment dat je voor een zondebok een symbool gaat gebruiken, neem je in feite al afstand. Hierbij is de cirkel rond. Je neemt afstand van een levend iets, iets wat doorleefd is."

    Ik: Dan wordt het in feite kunst, dan komt het bij elkaar, dan staat het vast, dan is het af. Dan kan het dat eigen leven gaan leiden.
    Belangrijk is dus eigenlijk dat het niet van tevoren vast staat, maar dat het pas vast komt te liggen in het zelfstandige kunstwerk. Zodat het levende, het doorleefde zijn direkte uitdrukking krijgt.

    Pas dan mag het een symbool worden. Zelfstandig, met een eigen waarde.

    Of de kijker dit nu oppakt of niet; ziet of niet, dat is niet meer de verantwoordelijkheid van de kunstenaar. De verantwoordelijkheid van de kunstenaar ligt in wat hij maakt. In wat de kijker ziet zullen altijd verschillen blijven.


    Wilt u mij spreken, wenst u inlichtingen over koop van objecten of schilderijen, zat u te denken aan een opdracht of een project, wilt u creatieve adviezen over wat dan ook......... : ..mail of bel 0570-621784

    tegenvoetsporen mail mij zoek op deze site vaders en zorg ik vader klik hier voor dossier publikaties Joep Zander internetkunstdossier van Joep Zander positieve linken homepage Joep Zander
    klik hier! >>
    site joep zander
    Last Updated http://joepzander.nl/balorig.htm : zie ook de andere pagina's Logo Beeldrecht